Περί πρoνοίας των δεσμωτηρίων και άλλων θεσπεσίων

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της έγκυρης επιστημονικής ενημέρωσης, επί του προκειμένου στο χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών:   Διάλογοι με την Αρχαιότητα είναι η σειρά που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα :  εννιά μεστά και ευανάγνωστα  τομίδια. Εισαγωγές κατατοπιστικές, μεταφράσεις άρτιες των κειμένων χωρίς να υπάρχει δίπλα το αρχαίο κείμενο και   αρκετά επεξηγηματικά σχόλια.

Αναφέρονται όλα τα κείμενα σε μια μεταβατική εποχή, ένα ιστορικό κεφάλαιο στην ιστορία της Ευρώπης, όπου κυριαρχούν οι Εθνικοί και οι Χριστιανοί. Στη πολύπλοκη σχέση των δύο Κόσμων κυριαρχούν η σύγκρουση, η αντίθεση, ο πόλεμος αλλά και ο διάλογος της παλιάς θρησκείας που υποχωρεί  και της νέας που επικρατεί (και στις δύο περιπτώσεις όχι πάντοτε ήρεμα). Ο στίχος  Εν μέρει εθνικός, εν μέρει χριστιανίζων από τα καβαφικά  Επικίνδυνα  ρίχνει μια δέσμη φωτός στην πολυσύνθετη και αντιφατική αυτή εποχή. Παραθέτω τώρα  τους τίτλους των βιβλίων, οι οποίοι περιγράφουν αρκούντως το περιεχόμενο της σειράς:

-          Έγκλειστοι στις ρωμαϊκές φυλακές. Περιμένοντας τον καλό και τον κακό δικαστή

-          Μήτε άρρεν μήτε θήλυ. Ιστορίες ευνούχων στην αρχαιότητα.

-          Η ζωή μου όλη. Ιστορίες δούλων από την αρχαιότητα.

-          Πού εχάθηκε ο σοφός; Οι «θείοι» άνδρες και η θρησκευτική  πολεμική στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

-          Οι  αρετές της περιαυτολογίας

-          Ένα αλλόκοτο θηρίο. Δάνεια και χρέη στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.

-          Πόρνες και πορνεία. Οι μαρτυρίες των πρώτων χριστιανών ασκητών.

-          Η Αυλή των θαυμάτων. Ευφάνταστες και παράδοξες ιστορίες από την ελληνική αρχαιότητα.

-          Άρτος και θεάματα. Βία και διασκέδαση στις ελληνορωμαϊκές πόλεις.

Επιλέγουμε να παρουσιάσουμε το πρώτο βιβλίο της σειράς, και μάλιστα την πρώτη από τις δύο επιστολές του ειδωλολάτρη ρητοροδιδάσκαλου Λιβάνιου  στον Αυτοκράτορα της Νέας Ρώμης Θεοδόσιο Α. Η  πρώτη έχει τίτλο Προς τον βασιλέα περί των δεσμωτών και η δεύτερη Προς Ελλέβιχον.

Τον Λιβάνιο (314-393), τον ξέρω παιδιόθεν: μαθαίναμε από το Δημοτικό ότι ήταν δάσκαλος των τριών ιεραρχών, του Βασιλείου του Μεγάλου, του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, την εποχή που σπούδαζαν στην Αθήνα. Έζησε και άκμασε τον 4^ο μεταχριστιανικό αιώνα και είχε φιλικές σχέσεις με το γνωστό μας ως «Εθνικοκτόνο» αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ , ο οποίος ανέβηκε στο Θρόνο των Καισάρων το 379 μ. Χ. , βασίλευσε μέχρι το θάνατό του το 395 και ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας ολόκληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με έδρα την Κωνσταντινούπολη.

 

Η προγραμματική αρχή στην οποία υφαίνεται η επιχειρηματολογία του

Λιβάνιου είναι η μη έγκαιρη απόδοση δικαιοσύνης που άλλωστε είναι και  η βασική αιτία της κακοδαιμονίας των φυλακών:   «πώς εξακριβώνεται η διάπραξη εγκλήματος; Με τη διεξαγωγή της δίκης. Η θανάτωση πριν από τη διεξαγωγή της δίκης αποτελεί κατάφωρη αδικία. Συντελείται αδικία ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος, παρότι ένοχος, θανατωθεί προτού έρθουν πλήρως στο φως όλες οι αποδείξεις». Η γενικευμένη Προσωρινή Κράτηση (προφυλάκιση), όπως λέγεται σήμερα, μέχρι τη δίκη ήταν η συνήθης πρακτική και μάλιστα η προσωρινή μετατρεπόταν σε πολυετή, μέχρι να δεήσουν οι Αξιωματούχοι (οι δικαστές) να εκδικάσουν τις υποθέσεις. Η κατάσταση αυτή είναι η απαρχή μιας αλυσίδας προβλημάτων, που συχνά τη λύση τους αποτελεί ο αργός και βασανιστικός θάνατος των κρατουμένων. Προσθέτει βέβαια ο ρήτορας ότι δίκες για ασήμαντα θέματα διεξάγονταν συχνά, για σημαντικά όμως σπανιότατα.

Τέσσερα κεφαλαιώδη προβλήματα αναπτύσσει εκτενώς ο Λιβάνιος στον Αυτοκράτορα.  Το πρώτο βασικό πρόβλημα είναι η Έλλειψη Χώρου στις φυλακές (κυριολεκτικά στοιβάζονται οι  κρατούμενοι), το δεύτερο είναι  η Έλλειψη ικανοποιητικής Τροφής, ακολουθεί  η Επάρκεια των Βασανιστηρίων και τέλος η Υπερεπάρκεια του Χρηματισμού των Δεσμοφυλάκων. Μας ενημερώνει μάλιστα με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες ότι η εξασφάλιση τροφής των κρατουμένων όσο και η δωροδοκία των δεσμοφυλάκων τους εξωθεί τις γυναίκες, τις θυγατέρες και τις μητέρες τους να στραφούν, εάν μεν είναι ευειδείς στην πορνεία, εάν όμως είναι δυσειδείς στην επαιτεία. Και αυτές οι πικρές πληροφορίες φτάνουν στους κρατούμενους.

 Ο Λιβάνιος υπενθυμίζει στον Αυτοκράτορα ότι  «παρότι ο θάνατος είναι η πρέπουσα κατάληξη για τους ειδεχθείς εγκληματίες, για τους υπόλοιπους η φυλάκιση δεν θα πρέπει να είναι τόσο μακρόχρονια, ώστε να καταλήγει σε θάνατο», αναφέροντας βέβαια ότι σημαντική συνισταμένη είναι και οι κοινωνικά αδύναμοι και οικονομικά ασθενείς υπήκοοι της Αυτοκρατορίας όσον αφορά την απόδοση της δικαιοσύνης προσθέτοντας : «…σου παραδίδουν (ενν. οι Συγκλητικοί και οι Βουλευτές) κολακευτικούς λόγους τη στιγμή που στρέφονται ενάντια στους μεροκαματιάρηδες».

Παραθέτω τέλος την τελευταία αποστροφή του Λιβάνιου στον Αυτοκράτορα: «Βασιλιά, επίτρεψε να διαφανεί για άλλη μια φορά η φιλανθρωπία σου. Γνωρίζω ότι έχεις εκδώσει νόμο σχετικό με το επιτρεπτό χρονικό διάστημα εγκλεισμού, σε όφελος των κρατουμένων. Γνωρίζω όμως ταυτόχρονα ότι το νόμο αυτόν το παραβλέπουν, λες και δεν υπάρχει. Η απουσία δικαστών διατεθειμένων να εφαρμόσουν το νόμο τον καθιστά γράμμα κενό και δεν επιτρέπει στα θύματα αδικίας να προστατευτούν μέσω του νόμου από όσους τους αδικούν. Όταν εσύ Μεγαλειότατε, εκδίδεις τη σωστή νομοθεσία και οι αξιωματούχοι σκόπιμα την αγνοούν και αντί για τη δική σου θέληση επικρατεί η δική τους, Οφείλεις να είσαι ενήμερος και Οφείλεις να δράσεις..»

 

 Ο περίπατος των φυλακισμένων 1890  Βαν Γκογκ

 

 

 

Εσπερινός

Τετάρτη 21/09, την ώρα που βασίλευε ο ήλιος, δίπλα στον πέτρινο μαντρότοιχο  της Φυλακής.

Αλλόκοτο σκηνικό: Το πιάνο πάνω στο χώμα, δίπλα το κοντραμπάσο, το ακορντεόν και το κλαρίνο. Εθελοντές μουσικοί.  Και ξαφνικά η φωνή της αειθαλούς Μαρίας Φαραντούρη με τη μουσική του Θεοδωράκη διέσχισαν  τον αέρα, το σκληρό πέτρινο τοίχο και έφτασαν στον εντός της φυλακής χώρο: Αχ, θάλασσά μου, (η αρχή από το τραγούδι «ο ναυαγός») και συνάντησαν τους έγκλειστους αφηγητές: Οι ανθρώπινες φωνές τεσσάρων εγκλείστων ακούγονται : ο καθένας ιστορούσε σύντομα τη χαμένη, τη διαλυμένη του ζωή: από τον τρόμο του πολέμου στην αγωνία του θαλασσοπνιγμένου  και την απόγνωση και τον καημό του ναυαγού.

Καμιά τριανταριά γυναίκες και άντρες, φίλες και φίλοι, στο λοφίσκο σιωπηλά ακούν και προσπαθούν να δουν (;) . Μετά σκοτάδι απλώνεται έξω και μέσα στη φυλακή.

Δοξολογία στην Ανθρωπιά

 

Άλλη μια δράση του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην κυρία Φαραντούρη για την ανιδιοτελή προσφορά της, όπως και των μουσικών  που συνόδευσαν. Κυρίως όμως Ευχαριστώ στη Διευθύντρια κυρία Σταύρου για την συγκινητική κατανόησή της.

 

Έγκλημα στην Αρχαία Αγορά

βιβλιοπαρουσίαση

Ο Νικόστρατος, ένας πλούσιος  νεαρός Αθηναίος, βρίσκεται μαχαιρωμένος μέσα στο εργαστήριο του αργυροχρυσοχόου Παμμένη, με τη γυναίκα  του οποίου είχε ερωτικές σχέσεις στο παρελθόν. Ο εξάδελφός του ο Αριστοκλής τυχαία βρίσκει το πτώμα και ως αρχαίος Ηρακλής Πουαρώ αναλαμβάνει τη εξιχνίαση του φόνου.

Έτσι ξεκινά το αστυνομικό μυθιστόρημα με τίτλο Έγκλημα στην Αρχαία Αγορά, το οποίο δημοσίευσε η διάσημη Γαλλίδα ιστορικός  Claude Mosse  το 1995 (στα ελληνικά στις εκδόσεις Θεμέλιο,  Αθήνα 1997).

Η πορεία της ανακάλυψης του δολοφόνου δίνει την ευκαιρία στην συγγραφέα να ξετυλίξει αριστοτεχνικά την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωής της Αθήνας του 4^ου αι., την εποχή δηλαδή που μεσουρανούσε στην Ελλάδα το αστέρι του Φιλίππου του 2^ου και η Αθήνα όχι πολύ ισχυρή πια και πολύ ανήσυχη παρακολουθεί την πορεία του και της επιπτώσεις της  .

  Σε πρώτο πλάνο οι Αθηναίοι πολιτικοί:   Εύβουλος,  Δημοσθένης: κάτι σαν Μητσοτάκη και Τσίπρα,  και οι καθημερινές πολιτικές διαμάχες. Η Εκκλησία του Δήμου,δηλαδή η συνέλευση των ενήλικων αρρένων αθηναίων:  οι γυναίκες μόνο στην τέχνη: Εκκλησιάζουσσες του Αριστοφάνη.  το Δικαστήριο της Ηλιαίας και η αποζημίωση των πολιτών.

 Οι θρησκευτικές γιορτές της πόλης, εδώ υπήρχε χώρος για τις γυναίκες εκτός από τα νεκροταφεία και τις νεκρικές τελετές.  Και κάτι σημαντικό:  μαθαίνουμε για τους Τραπεζίτες όπως ο Φορμίων, ο Πασίων  και άλλους, για συναλλαγές νόμιμες και παράνομες, δάνεια και υποθήκες ακινήτων. Κι ακόμη για Παράνομες υιοθεσίες και επίσης παράνομες κληρονομιές.

Έχει όμως ξεχωριστό ενδιαφέρον η Η καθημερινή ζωή σε ένα εργαστήριο αργυροχρυσοχοΐας με τους τεχνίτες και τους δούλους: μπαίνουμε στο εργαστήριο (μαρμαρογλυφεῖον λεγόταν στα αρχαία ελληνικά) του μεγάλου Γλύπτη Πραξιτέλη (τον Ερμή του Πραξιτέλη τον Ξέρουμε όλοι). Μαθαίνουμε επίσης ότι η Μελίτη, δυτικά της Ακρόπολης, ήταν μια ξεχωριστή συνοικία:  ήταν η σύγχρονη Εκάλη της αρχαίας Αθήνας:   εκεί ζούσαν σε πολυτελείς κατοικίες οι Αθηναίοι πλούσιοι,.

Ο Ντετέκτιβ κατεβαίνει στον Πειραιά, το μεγάλο λιμάνι της Αθήνας και ανταμώνει τον κόσμο των ναυτικών και του θαλάσσιου εμπορίου:  τα συμβόλαια, οι αμοιβές, οι απάτες τους, καραβοκύρηδες, έμποροι και μεσάζοντες. Ακούει αφηγήσεις των κοσμογυρισμένων ταξιδιωτών για την  Αίγυπτο , τη Μασσαλία και άλλες περιοχές της Μεσογείου.

Από τότε όμως ο κόσμος του λιμανιού ήταν στενά συνδεμένος με τον έρωτα τον αγοραίο, όπως το λέμε ευπρεπώς: Πληρωμένο σεξ για ευπόρους και καλή παρέα . αλλά και οι πιο ταπεινοί δεν αποκλείονταν από τον κόσμο των απολαύσεων: με λίγα λεφτά στα βρόμικα και ανήλιαγα στενά υποβαθμισμένων συνοικιών του Πειραιά έσμιγε κάποιος με ανώνυμες πόρνες.

Η οικονομική δύναμη παντού δείχνει τη δύναμή της: Επίσκεψη στον μεγάλο οίκο ανοχής της διαβόητης εταίρας Φρύνης στον Πειραιά: εκεί  διάσημες εταίρες παρελαύνουν και μαθαίνουμε την ιστορία τους: ἡ Ἁβρότονον, η Φρύνη, η Νέαιρα κι η Θεοδότη, εγγονή της Θεοδότης:  αυτή η Θεοδότη πέρασε στο θρύλο: είχε το προνόμιο να συζητάει με το γνωστό μας φιλόσοφο το  Σωκράτη .

Τέλος από τον Πειραιά μετακινείται στο θρυλικό Λαύριο, στα μεταλλεία αργύρου: εικόνες από την σκληρή και απάνθρωπη ζωή των δούλων.

Τελικά το βιβλίο έχει ενδιαφέρον όχι μόνο για τις φοιτήτριες, τους φοιτητές,  τους Εκπαιδευτικούς αλλά και για όποιαν ή όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει έγκυρα , ευχάριστα και χωρίς να πλήξει  την Αθήνα του 4^ου αι. π. Χ.

 

 

Περήφανα γηρατειά     

 

Η φράση  ἐπὶ γήραος οὐδῷ  (οὐδός ὁ = το κατώφλι ) απαντάται στον Όμηρο (στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια ), σημαίνει στο κατώφλι των γηρατειών και δηλώνει είτε  το πέρασμα στην «αιωνιότητα», στο θάνατο είτε την είσοδο στη γεροντική ηλικία, στα γηρατειά. Οδηγημένοι από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης επιλέγουμε για τις ανάγκες του θέματος τη δεύτερη σημασία της λέξης, δηλαδή την είσοδο στα γηρατειά, στη διαβόητη Τρίτη ηλικία.

Στην αρχαία Ελλάδα είχαν περί πολλού την Τρίτη ηλικία. Μάλιστα εθεωρείτο συνώνυμη της συσσωρευμένης σοφίας και πείρας της ζωής και αποτυπώθηκε στη πασίγνωστη φράση που ο Κρέων στην Αντιγόνη του Σοφοκλή απευθύνει στον κορυφαίο του Χορού: μην αποδειχτεί, είπε,  ότι είσαι γέρων καὶ ἄνους ἅμα.

Παρόλα αυτά δεν έλειπαν και οι ’σωφρονέστερες’ φωνές που έλεγαν ότι οι της τρίτης ηλικίας ζουν εις βάρος των άλλων, καλή ώρα και σήμερα μεταξύ αστείου και σοβαρού οι νεότεροι και εργαζόμενοι απευθύνονται με μεγαλόψυχη γενναιοδωρία στους συνταξιούχους: δουλεύουμε, για να ζείτε εσείς. Άλλη εξάλλου  γεμάτη ανθρωπιά και τρυφερότητα έκφραση για θανόντα ή θανούσα υπέρ τα ενενήκοντα: «μα έχει φάει και το κράτος ολόκληρο» (παίρνοντας σύνταξη). Διάχυτη υποθέτω είναι και η ανησυχία του ΣΕΒ επί του προκειμένου. Φυσικά και η κυρία Μιράντα Ξαφά είναι έμπλεως αγωνίας για το μέλλον της οικονομίας και του έθνους μας βεβαίως. Αυτή τη δυσφορία για τα γηρατειά αντιμετώπισαν ορισμένες περιοχές του Αρχαίου Ελληνικού κόσμου με ένα παράδοξο τρόπο.

Στο μικρό λοιπόν  νησί που ονομαζόταν Κέα, τη σημερινή Τζια,  οι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας βρέθηκαν πολύ προχώ, ως η νεολαία λέγει. Είναι απαραίτητο όμως στο σημείο αυτό  να  διακρίνουμε το νησίδιο  αυτό από την Κω, την πατρίδα του Ιπποκράτη, της οποία οι κάτοικοι ελέγοντο Κώοι  (Κῷος) και όχι κότες ), ενώ οι κάτοικοι της Κέας ονομάζονταν Κείοι. 

            Η Κέα (Τζιά), για να επανέλθουμε, στάθηκε αφορμή για τη δημιουργία της  φράσης  Κεῖον νόμιμον. Μια συνήθεια που είχε καθιερωθεί με το πέρασμα του χρόνου για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους, μια νόμιμη ευθανασία, προς όφελος της κοινότητας. Βέβαια η λέξη εὐθανασία  όχι με τη σημερινή σημασία του υποβοηθούμενου θανάτου αλλά με τη σημασία ενός εθελοντικού γρήγορου και ανώδυνου θανάτου εμφανίζεται σε μια χαμένη κωμωδία με τίτλο Μύρμηξ του ποιητή Ποσείδιππου το 300 π. Χ. Ο Στράβων (ο ιστορικός και γεωγράφος από την Αμάσεια του Πόντου, που έζησε τα χρόνια του Αυγούστου)  εξιστορεί πως είχε θεσπιστεί  στην Κέα κάποτε νόμος, τον οποίο αναφέρει και ο κωμικός ποιητής Μένανδρος.   Η φιλοσοφία του νόμου, όπως λέμε σήμερα η φιλοσοφία του νομοσχεδίου  κατά τη συζήτηση στη Βουλή, ήταν η εξής : αυτός που δεν μπορεί να ζει καλά, δε ζει κακά. Καθώς φαίνεται, ο νόμος όριζε να πίνουν κώνειο όσοι περνούσαν το εξηκοστό έτος της ηλικίας, για να επαρκεί η τροφή και για τους άλλους. Κάποτε μάλιστα που τους πολιορκούσαν οι Αθηναίοι λέγεται ότι αποφάσισαν   να πεθάνουν οι γηραιότεροι ορίζοντας μάλιστα και την ηλικία των μελλόντων αποθανείν. Όμως  οι Αθηναίοι γύρισαν πίσω στην πατρίδα τους.

Με πιο όμορφα πάντως λόγια ο Αιλιανός, ένας Ρωμαίος σοφιστής του 2^ου αι. μ. Χ.,  στο έργο  του Ποικίλη ἱστορία  περιγράφει την ευφρόσυνη τελετουργία κατά την οποία πίνουν oι γηραιοί Κείοι το κώνειο.   Συνειδητοποιούν ότι είναι άχρηστοι να επιτελέσουν έργα ωφέλιμα στην πατρίδα τους, καθώς πια λόγω ηλικίας και τα λογικά τους είναι λίγο ταραγμένα (ὑποληροῦσι). Θα είχε βέβαια πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να ξέραμε περισσότερα για την κωμωδία του μεγάλου ποιητή της Νέας Κωμωδίας  του Μένανδρου (342-290 π. Χ.) που έχει  τίτλο : Κωνειαζόμεναι (κωνειάζομαι = πίνω κώνειο)   :  γυναίκες που πίνουν το κώνειο.  Δυστυχώς μόνο η φαντασία του καθενός μπορεί να αναπληρώσει τις πληροφορίες για το περιεχόμενο αυτής της κωμωδίας με κάποιο ενδοιασμό πάντοτε περί της πολιτικής ορθότητος.

Το κώνειον, ειρήσθω εν παρόδω, είναι το δηλητήριο που προκαλεί σταδιακή παράλυση από τα άκρα προς την κορυφή του σώματος και το οποίο ήπιε και ο γνωστός   φιλόσοφος Σωκράτης, όπως μαθαίνουμε από τον διάσημο μαθητή του επίσης φιλόσοφο τον Πλάτωνα. Επειδή αμφισβητήθηκε στα νεότερα χρόνια ο γαλήνιος και ήρεμος θάνατος από το κώνειο, αναφέρουμε   την άποψη του  μαθητή του Αριστοτέλη Θεόφραστου  (Περὶ φυτῶν ἱστορίας )για τη χρήση του κωνείου, που διευκρίνιζε την προπαρασκευή του σωτήριου εργαλείου ενός  ανώδυνου θανάτου: « …αφαιρούν ξεφλουδίζοντας το φλοιό, διότι αυτός είναι που προξενεί δυσκολία, επειδή είναι δύσπεπτος, ύστερα το κοπανίζουν σε γουδί κι αφού το κοσκινίσουν σε ψιλή κρησάρα, το ραντίζουν με νερό και το πίνουν, ώστε ο θάνατος να είναι γρήγορος κι εύκολος» .

          Δεν ξέρω  πόσους θιασώτες έχει σήμερα το Κείον νόμιμον, υποθέτω πως μόνον χαριτολογώντας  κάποιος θα το αναφέρει ως πρόταση. Βέβαια καθώς αυξάνει το προσδόκιμον ζωής και το όριο συνταξιοδότησης, η προβληματική του Κείου νομίμου παραμένει. Αυτό άλλωστε υπογράμμισε σε άλλο πλαίσιο το 2013 ο  υπέργηρος Κ. Μητσοτάκης, τότε στα 95 του, σε μια συνέντευξη είπε :  «το μεγάλο πρόβλημα της  ανθρωπότητος  είναι η Τρίτη ηλικία. Οι άνθρωποι της ηλικίας μου δεν πεθαίνουμε..». Ίσως τη λύση δώσει ενμέρει η παρούσα πανδημία: η πασίγνωστη  Βυζαντινολόγος κυρία Αρβελέρ πρόσφατα ανέφερε    ότι «οι πανδημίες είναι υποχρεωτικές για την ανανέωση των γενεών». Και οι δύο αυτές  δηλώσεις  δείχνουν ότι το ζήτημα αυτό είναι μείζονος οικονομικής και κοινωνικής διερεύνησης και επομένως  δεν είναι της παρούσης.

 

Δημήτρης Κ. Σκορδίλης  ,   Κέρκυρα 10-01-2021

 

"το βασίλειό μου για ένα άλογο" είπε ο βασιλιάς Ριχάρδος στο ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ, όταν επιζητούσε τρόπο να ξεφύγει.

το βασιλειό μου για μια θέση, μια θεσούλα στο δημόσιο: αυτό ήταν το σύνθημα που μας γαλούχησε έναν αιώνα νεοελληνικού κοινωνικού βίου. Η πολιτική των πελατειακών σχέσων των κομμάτων στην Ελλάδα.

Να τι γράφει ο Ρίτσος στην Ανυπόταχτη πολιτείααμέσως μετά τη λήξη του Εμφυλίου πολέμου:

ο μικροαστισμός και η αναξιοκρατία: οι πελατειακές σχέσεις του μετεμφυλιακού κράτους με αποκλειστικό άξονα την εθνικοφροσύνη.

[…]

Ουρά στους προθάλαμους των υπουργείων,

ζητώντας προτεραιότητα, ξεγελώντας, δωροδοκώντας-μια πρώτη

θέση-

Πολυθεσίτες στα γραφεία τους-στο στίλβωμα του τραπεζιού κα-

θρεφτισμένες

κίτρινες, μακρουλές μορφές ανέργων,

το μελανοδοχείο γυμνή μασέλλα-

υπουργοί γυαλίζοντας τα παράσημά τους με τη στάχτη της πυρ-

καϊάς-

αντίκρυ στη στέγη ακουμπάει τη γροθιά του ο ήλιος

κι η ουρά να διαμαρτύρεται-κανείς να μην αφήνει τη θέση

του. –Πώς να ζήσετε;

Η Κέρκυρα από το Μύθο στην Ιστορία . Α

A.
α. «Ο Ακουσίλαος[1] εξιστορεί πως συνέβη να πέσουν ρανίδες αίματος στη γη από τον ευνουχισμό του Ουρανού και από αυτές γεννήθηκαν οι Φαίακες 2fg 4 J. Άλλοι, όπως ο Ησίοδος, λένε ότι γεννήθηκαν οι γίγαντες. Και ο Αλκαίος επίσης, ο λυρικός ποιητής, λέει ότι οι Φαίακες γεννήθηκαν από τις σταγόνες αίματος του Ουρανού». fg 206 Lobel= 116 B. III 185.[2]
β.
«…άλλοι όμως λένε πως το δρεπάνι με το οποίο κόβουν τα στάχυα είναι της Δηώς (ἡ Δηώ, τῆς Δηοῦς[3]) της βασίλισσας του κάτω κόσμου. Η Δηώ έζησε κάποτε στο νησί αυτό από αγάπη για τη Μάκρη και δίδαξε τους Τιτάνες να θερίζουν τα πλούσια στάχυα »
Απολλώνιος ο Ρόδιος, Ἀργοναυτικά, Δ, 986-991

[1] Λογογράφος του 5ου αι. π. Χ. ένας από τους προδρόμους των Ελλήνων ιστορικών. Το έργο του Γενεαλογίαι άρχιζε με το Χάος και τη γένεση του ανθρώπου και τελείωνε με τον Τρωικό πόλεμο και το νόστο του Οδυσσέα. Το έργο του έχει περισσότερο θεολογικό και κοσμογονικό χαρακτήρα και απομακρύνεται από το πνεύμα της ιωνικής έρευνας.
[2] Σύμφωνα με τον Ησίοδο, Θεογονία, στίχοι 163 κ. ε. ο Κρόνος ευνουχίζει τον Ουρανό: από τις ρανίδες αίματος του ευνουχισμένου Ουρανού, που έπεσαν στη γη, γεννήθηκαν οι Ερινύες, οι Γίγαντες και οι Νύμφες οι Μελίες. Τα γεννητικά όργανα του Ουρανού ο Κρόνος τα πέταξε στον πόντο και από τον αφρό που τα περιέβαλε γεννήθηκε η Αφροδίτη. Ο M. L. West, Hesiod Theogony, Oxford 1966, σελ. 220, σχολιάζοντας το ησιόδειο κείμενο επισημαίνει ότι η γέννηση από χυμένο αίμα είναι συνηθισμένο μοτίβο στον μύθο.
[3] ἡ Δηὼ, τῆς Δηοῦς ονομασία της Δήμητρας. Βλ. Σοφοκλής, Ἀντιγόνη, 1121: Ἐλευσινίας Δηοῦς, Αριστοφάνης, Πλοῦτος 515.

Β.

Η Κέρκυρα καρπός του έρωτα του Ασωπού και της Μετώπης.
Πολλές αρχαιοελληνικές παραδόσεις αναφέρονται στο πώς πήραν το όνομά τους τα ελληνικά πέλαγα, στο πώς διαμορφώθηκαν τα νησιά και πώς κατοικήθηκαν από θεούς και ήρωες που έσμιξαν στις ακρογιαλιές τους με ντόπιες νύμφες. Την μυθική γενεαλογία της Κέρκυρας τη μαθαίνουμε από το Διόδωρο από το Αγύριο της Σικελίας

«Ο Ασωπός και ο Πηνειός ήταν παιδιά του Ουρανού και της Τηθύος… Ο Ασωπός εγκαταστάθηκε στον Φλειούντα του Άργους και παντρεύτηκε τη Μετώπη, τον κόρη του Λάδωνα: απέκτησαν δυο γιους, τον Πελασγό και τον Ισμηνό, και δώδεκα θυγατέρες: την Κέρκυρα,[1] τη Σαλαμίνα, την Αίγινα, την Πειρήνη, την Κλεώνη, τη Θήβη, την Τάναγρα, τη Θέσπεια, , την Ασωπίδα, τη Σινώπη, την Ορνία και τη Χαλκίδα. Από τα παιδιά του Ασωπού ο Ισμηνός ήρθε και εγκαταστάθηκε στη Βοιωτία, στο ποτάμι, που πήρε την ονομασία του από εκείνον. Την Σινώπη την άρπαξε ο Απόλλωνας και τη μετέφερε σε εκείνο τον τόπο στον οποίο χάρισε το όνομά της. Από τη Σινώπη και τον Απόλλωνα γεννήθηκε ο Σύρος και έγινε βασιλιάς των ανθρώπων, που ονομάστηκαν Σύροι. Την Κέρκυρα την άρπαξε ο Ποσειδώνας και τη μετέφερε στο νησί που ονομάζεται Κέρκυρα. Από τον Ποσειδώνα και την Κέρκυρα γεννήθηκε ο Φαίακας και από αυτόν πήραν το όνομά τους οι Φαίακες. Από τον Φαίακα γεννήθηκε ο Αλκίνοος, που οδήγησε τον Οδυσσέα πίσω στην πατρίδα του την Ιθάκη».
Διόδωρος Σικελιώτης[2], Βιβλιοθήκη 4. 72. 1

[1] Στο κείμενο του Διόδωρου η λέξη γράφεται με τη μορφή Κόρκυρα.
[2] Ο Διόδωρος από το Αγύριο της Σικελίας, που άκμασε τον 1ο αι. π. Χ. Ο Διόδωρος, όπως και άλλοι συγγραφείς της Ελληνιστικής Εποχής (323- 31 π. Χ.) έγραψε παγκόσμια ιστορία, που ονομάζεται Βιβλιοθήκη, σε σαράντα βιβλία. Επειδή μάλιστα έγραφε για ένα ευρύτερο κοινό, περιέλαβε στο έργο του και τη μυθική προϊστορία.

Γ.

«Οι Αργοναύτες στο ταξίδι του γυρισμού φτάνουν στη χώρα των Υλλήων (κοντά στις Δαλματικές ακτές)….Δεν βρήκαν όμως εκεί το βασιλιά Ύλλο, που η όμορφη Μελίτη γέννησε του Ηρακλή, στη χώρα των Φαιάκων. Ο Ηρακλής έφτασε στο παλάτι του βασιλιά Ναυσίθοου και στη Μάκρη (Μάκριν), την τροφό του Διονύσου, για να εξαγνιστεί από το φριχτό φόνο των παιδιών του. Εκεί ερωτεύτηκε και έκανε δική του τη νύμφη των υδάτων, την Μελίτη, κόρη του ποταμού Αιγαίου. Εκείνη του γέννησε τον αντρειωμένο Ύλλο. Όταν ο Ύλλος μεγάλωσε κι έγινε παλλικάρι δεν επιθυμούσε πια να ζει στο νησί αυτό κάτω από την εξουσία του αλαζόνα βασιλιά Ναυσίθοου. Έτσι συγκέντρωσε αρκετούς ντόπιους Φαίακες και με τη βοήθεια του Ναυσίθοου έφυγε και πήγε και εγκαταστάθηκε στην Κρόνια θάλασσα. Όμως εκεί τον σκότωσαν οι Μέντορες σε μια σύγκρουση για τα βόδια του αγρού του..»
Απολλώνιος ο Ρόδιος, Ἀργοναυτικά, Δ, 524-550

"Οι Αργοναύτες πέρασαν τη Θρινακία, το νησί του Ήλιου με τα ιερά βόδια, και έφτασαν στο νησί των Φαιάκων, την Κέρκυρα, που βασιλιάς ήταν ο Αλκίνοος. Από τους Κόλχους που τους καταδίωκαν κάποιοι, επειδή δεν μπορούσαν να βρούν το καράβι τους, την Αργώ, έμειναν και έζησαν στα Κεραύνια όρη. Κάποιοι άλλοι πήγαν στην Ιλλυρίδα και κατοίκησαν στα νησιά Αψυρτίδες. Μερικοί πήγαν στους Φαίακες όπου βρήκαν την Αργώ και ζήτησαν από τον Αλκίνοο να πάρουν τη Μήδεια. Αυτός απάντησε πώς, αν η Μήδεια έσμιξε με τον Ιάσονα, θα τη δώσει σ’ αυτόν. Αν όμως είναι παρθένα, θα τη γυρίσει πίσω στον πατέρα της. Η βασίλισσα Αρήτη όμως πρόφτασε και τους πάντρεψε. Έτσι οι Κόλχοι έμεινα μαζί με τους Φαίακες. Αργότερα ο Ιάσονας και η Μήδεια έφυγαν από το νησί[1]."
Απολλόδωρος ο μυθογράφος[2], Ι, 137-138

«Ο Τίμαιος υποστηρίζει ότι οι γάμοι του Ιάσονα και της Μήδειας έγιναν στην Κέρκυρα, αντίθετα ο Διονύσιος από τη Μίλητο ισχυρίζεται στο δεύτερο (β) των Αργοναυτών (32 fg 3 j) ότι έγιναν στο Βυζάντιο. Ο Αντίμαχος λέει πως έσμιξαν σε ένα ποτάμι στη Λύδη κοντά στη χώρα των Κόλχων»
Σχόλια στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου στους στίχους 1153-54

[1] Ο κορμός της μυθολογικής αφήγησης σχετικά με την άφιξη στους Φαίακες και στο γάμο της Μήδειας υπάρχει και στα Ορφικά Αργοναυτικά, έργο γραμμένο σε ομηρική γλώσσα και σε δακτυλικό εξάμετρο. Για το έργο αυτό που εντάσσεται στα ορφικά έργα και για τη χρονολόγηση των έργων αυτών βλ. πρόχειρα A. Lesky, , σελ. 243-245
[2] Πρόκειται για το συγγραφέα του 1ου αι. μ. Χ., ο οποίος συνέταξε το έργο του πιθανόν με βάση ένα εγχειρίδιο της Ελληνιστικής εποχής, σε γλώσσα και ύφος όχι αττικά. Η αφήγησή του ξεκινάει από τον Ουρανό και τη Γαια και φτάνει ως την εποχή του Θησέα.

Δ.

Η Κόρινθος αποικίζει την Κέρκυρα. Το 734 π. Χ. ο Αρχίας ιδρύει την αποικία των Συρακουσών και ο Χερσικράτης της Κέρκυρας.

«Ο Βάκχις ήταν γιος του Διονύσου και ζούσε στην Κόρινθο. Οι απόγονοί του αποτελούσαν μια ονομαστή αριστοκρατική οικογένεια, η οποία εξορίστηκε από την Κόρινθο εξαιτίας του φόνου του Ακταίωνα. Αιτία της εξορίας στάθηκε το εξής γεγονός. Ο Μέλισσος απολάμβανε μεγάλες τιμές στην Κόρινθο, γιατί είχε ευεργετήσει τους Κορίνθιους και τους είχε σώσει από αφανισμό, όταν ο Φείδων, ο βασιλιάς του Άργους, είχε επιτεθεί στην πόλη τους .<….> κάποτε η οικογένεια των Βακχιαδών έκανε νυχτερινή επίθεση στο σπίτι του Ακταίωνα θέλοντας να τον αρπάξει. Οι γονείς του όμως πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση και αποτέλεσμα της συμπλοκής ήταν να διαμελιστεί ο Ακταίωνας. Ο Μέλισσος, ενώ επρόκειτο να αρχίσει η εορτή των Ισθμίων, στάθηκε μπροστά στο βωμό και εκστόμισε βαριές κατάρες εναντίον των Κορινθίων σε περίπτωση που δεν έπαιρναν εκδίκηση για το φόνο του Ακταίωνα. Μόλις τελείωσε το λόγο του, ρίχτηκε στο διπλανό γκρεμό. Οι Κορίνθιοι φοβήθηκαν να αφήσουν το θάνατο του Ακταίωνα χωρίς εκδίκηση, αφού μάλιστα είχε δοθεί θεϊκό σημάδι και εντολή. Έτσι εξόρισαν από την Κόρινθο την οικογένεια των Βακχιαδών. Ένα μέλος της οικογένειας, ο Χερσικράτης, αποίκισε την Κέρκυρα, αφού έδιωξε τους Κόλχους που ζούσαν εκεί. Κι αυτοί πήγαν και εγκαταστάθηκαν στην απέναντι στεριά (Ήπειρο)».
Από τα αρχαία Σχόλια στα Ἀργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου 3ος αι. π. Χ.


«Ο Τίμαιος[1] εξιστορεί πως ο Χερσικράτης, γόνος της οικογένειας των Βακχιαδών, αποίκισε την Κέρκυρα τετρακόσια χρόνια μετά τον Τρωικό πόλεμο». Fr. 53 M 1203

[1] Ο ιστορικός Τίμαιος από το Ταυρομένιο της Σικελίας έζησε τον 4/3ο αι. π. Χ. το έργο του αναφέρεται με τους τίτλους Ἰταλικά, Σικελικά ή Ἱστορίαι και η έκτασή του απλωνόταν σε 38 βιβλία. Τα πρώτα πέντε βιβλία περιελάμβαναν μια γεωγραφική επισκόπηση με στοιχεία εθνογραφικά, με διηγήσεις για ιδρύσεις πόλεων και παρουσίαση του αποικισμού του δυτικού ελληνικού χώρου.

Ε.

Η Κέρκυρα εξελίσσεται σε μεγάλη οικονομική δύναμη της εποχής. Σχέσεις Μητρόπολης και Αποικίας (Κέρκυρας-Κορίνθου).
664 π. Χ.
«Η παλαιότερη ναυμαχία από όσες γνωρίζουμε έγινε μεταξύ των Κορινθίων και των Κερκυραίων. Έχουν περάσει διακόσια εξήντα χρόνια μέχρι το τέλος αυτού του πολέμου (του Πελοποννησιακού)»
Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, Α, 13, 4

Ο Περίανδρος , τύραννος της Κορίνθου, γιος του Κυψέλου, θεωρήθηκε ένας από τους Επτά Σοφούς, κυβέρνησε από το 628/7 ως το 587/6. Η επικίνδυνη άνοδος της Κέρκυρας: διάρρηξη των δεσμών Μητρόπολης και Αποικίας.

Ο Ηρόδοτος[1] στο 3ο βιβλίο (Θάλεια) του έργου του συνεχίζει την περιγραφή της εκστρατείας του βασιλιά των Περσών Καμβύση στην Αίγυπτο. Πριν αφηγηθεί το τέλος του Πέρση βασιλιά παρεμβάλλει την αφήγηση της εκστρατείας των Λακεδαιμονίων εναντίον της Σάμου. Στην εκστρατεία αυτή συμμετέχουν και οι Κορίνθιοι. Έτσι η εξήγηση της έχθρας Κορινθίων-Σαμίων οδηγεί τον ιστορικό στη διερεύνηση της αντιπαλότητας Κορινθίων-Κερκυραίων. Η νουβέλα[2] του Περίανδρου-Λυκόφρονα εξηγεί την αντιδικία Κερκυραίων-Κορινθίων που υπήρχε ήδη τον 6ο αι. π. Χ.

"Ο Περίανδρος είχε δολοφονήσει τη γυναίκα του Μέλισσα, από την οποία είχε δύο παιδιά. Μετά το θάνατο της γυναίκας του τα παιδιά τα κάλεσε ο πατέρας της και παππούς τους Προκλής, τύραννος της Επιδαύρου. Ο παππούς τη στιγμή της αναχώρησής τους τα υποψιάζει για το φονιά της μητέρας τους. Ο μεγάλος δεν το παίρνει πολύ τοις μετρητοις , ο μικρός όμως ο Λυκόφρων, όταν φτάνει στην Κόρινθο αρνείται ακόμη και να μιλήσει του πατέρα του, γιατί τον θεωρεί ένοχο. Ο τύραννος ερωτά τον μεγαλύτερο πιεστικά να πει τι θυμάται και ο γιος του θυμάται τη φράση του παππού. Ο Περίανδρος τον διώχνει από το παλάτι και απαγορεύει στους Κορίνθιους να τον φιλοξενήσουν. Ο γιος περιφέρεται και κοιμάται στους δρόμους. Αφού επιχειρεί να τον μεταπείσει τον διώχνει από την Κόρινθο και τον στέλνει στην Κέρκυρα, την οποία είχε υπό τον έλεγχό του (ἐπεκράτεε γὰρ καὶ ταύτης 3. 52). Ο καιρός περνάει και ο Περίανδρος γέρος πια επιζητεί να συμφιλιωθεί με τον Λυκόφρονα, τον οποίο τον θεωρεί καταλληλότερο για διάδοχό του από τον άλλο γιο του. Του διαμηνύει πρώτα με απεσταλμένο να γυρίσει στην πατρίδα. Μετά την άκαρπη αποστολή στέλνει την κόρη του να τον μεταπείσει. Ο νεαρός Λυκόφρων δηλώνει ότι μόνο εάν ο ίδιος ο Περίανδρος πάει στην Κέρκυρα να τον βρει, θα δεχτεί να επιστρέψει και να αναλάβει την εξουσία. Μόλις οι Κερκυραίοι πληροφορήθηκαν ότι ο Περίανδρος θα πάει στην Κέρκυρα, δολοφόνησαν τον Λυκόφρονα."

Ο Περίανδρος τιμωρεί τους Κερκυραίους.

«Ο Περίανδρος ο γιος του Κύψελου, τύραννος της Κορίνθου, συνέλαβε τριακόσιους νέους, παιδιά επιφανών Κερκυραίων, και τα έστειλε στον Αλυάττη στις Σάρδεις για να ευνουχιστούν. Αυτοί που μετέφεραν τους νεαρούς Κερκυραίους προσέγγισαν και άραξαν στη Σάμο. Μόλις οι Σάμιοι πληροφορήθηκαν το λόγο της μεταφοράς τους στις Σάρδεις, πρώτα πρώτα συμβούλευσαν τους νεαρούς να προσπέσουν ικέτες στο ιερό της Αρτέμιδας, κι αυτοί δε θα ανέχονταν να τους σύρουν από το ιερό με τη βία. Επειδή όμως οι Κορίνθιοι εμπόδιζαν τους νεαρούς να πάρουν τροφή, οι Σάμιοι οργάνωσαν γιορτή την οποία τελούν ως τις μέρες μας με τον ίδιο τρόπο. Μόλις έπεσε η νύχτα, ενώ οι νέοι συνέχιζαν τις ικεσίες, οργάνωσαν χορούς νεαρών αγοριών και κοριτσιών και όρισαν να φέρνουν γλυκίσματα από σουσάμι και μέλι, για να παίρνουν οι νεαροί Κερκυραίοι και να τρέφονται. Αυτό γινόταν, ώσπου οι Κορίνθιοι φρουροί τους άφησαν και έφυγαν. Ύστερα οι Σάμιοι πήραν τους νέους και τους οδήγησαν πίσω στην Κέρκυρα.
Αν τώρα μετά το θάνατο του Περίανδρου οι Κορίνθιοι είχαν φιλικές σχέσεις με τους Κερκυραίους, δεν θα είχαν πάρει μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Σάμου για το λόγο αυτό τρεις γενιές μετά. Αλλά από την εποχή που αποικίστηκε η Κέρκυρα είχε πάντα διαφορές με τους Κορίνθιους παρά τη συγγένειά τους. Για τους λόγους αυτούς είχαν μνησικακία εναντίον της Σάμου.»
Ηρόδοτος, ΙΙΙ, 48-49


[1] Βλ. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ηροδότου Ιστορία, Κλειώ, Αθήνα 1964
[2] Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, Ηρόδοτος, Επτά νουβέλες και τρία Ανέκδοτα, Αθήνα 1981.

Στ.

Η Κέρκυρα τις παραμονές των Περσικών πολέμων: Θερμοπύλες- Σαλαμίνα [1]
Στο συνέδριο που έγινε το 481 π. Χ. στον Ισθμό της Κορίνθου από πολλές ελληνικές πόλεις- κράτη ενόψει της επερχόμενης περσικής απειλής αποφασίστηκε να σταμα-τήσουν οι εχθροπραξίες μεταξύ των Ελλήνων (όπως για παράδειγμα μεταξύ Αθηναίων και Αιγινητών), να σταλούν κατάσκοποι στην Ασία, για να εξακριβώσουν τη δύναμη του Πέρση βασιλιά, και τέλος να στείλουν απεσταλμένους στη Γέλα της Σικελίας, στην Κέρκυρα και στην Κρήτη για να ζητήσουν βοήθεια.

« Οι Κερκυραίοι άλλη απάντηση έδωσαν στους αγγελιοφόρους και άλλα έπραξαν… Οι Κερκυραίοι υπόσχονταν και να στείλουν βοήθεια και να αγωνιστούν λέγοντας μάλιστα πως δεν μπορούν να ανεχτούν να καταστρέφεται η Ελλάδα. Η δική της αποτυχία θα σημάνει και τη δική τους υποδούλωση την επόμενη κιόλας μέρα. Έπρεπε λοιπόν να βοηθήσουν όσο μπορούσαν. Όμως, όταν ήρθε η ώρα να βοηθήσουν, άλλα είχαν στο νου τους: εξόπλισαν εξήντα πολεμικά πλοία και με βαριά καρδιά ανοίχτηκαν στο πέλαγος και όταν έφτασαν στην Πελοπόννησο, κοντά στην Πύλο και στο Ταίναρο σταμάτησαν τα καράβια τους αναμένοντας με ανησυχία την έκβαση του πολέμου. Δεν είχαν ελπίδες πως οι Έλληνες θα νικήσουν αλλά ότι ο Ξέρξης θα κυριαρχούσε και θα εξουσίαζε ολόκληρη την Ελλάδα. Αυτή την τακτική ακολούθησαν για να μπορούν να λένε στον Πέρση τα εξής : «Βασιλιά, εμείς, παρόλο που οι Έλληνες προσπάθησαν να μας προσεταιριστούν στον πόλεμο αυτό και διαθέτουμε πολύ μεγάλη δύναμη και θα μπορούσαμε να προσφέρουμε τα περισσότερα πλοία, μετά την Αθήνα φυσικά, δε θελήσαμε να εναντιωθούμε σε σένα και να κάνουμε κάτι που θα σε δυσαρεστήσει». Με τέτοια λόγια ήλπιζαν να αποκομίσουν περισσότερα οφέλη από τους άλλους κι αυτό , πιστεύω, θα γινόταν. Για τους Έλληνες από την άλλη επινόησαν μια δικαιολογία την οποία και χρησιμοποίησαν. Στις κατηγορίες δηλαδή που διατυπώθηκαν γιατί δεν έσπευσαν να βοηθήσουν οι Κερκυραίοι ισχυρίστηκαν ότι εξόπλισαν εξήντα τριήρεις, όμως τα μελτέμια τους εμπόδισαν να περάσουν τον κάβο Μαλιά (Μαλέα): αυτός και ήταν ο λόγος που δεν έφτασαν στη Σαλαμίνα και δεν πήραν μέρος στη ναυμαχία και όχι η κακή τους πρόθεση. Με αυτά τα τεχνάσματα απαλλάχτηκαν από τις πιέσεις των άλλων Ελλήνων»[2].
Ηρόδοτος, Ιστορίαι, VII (Πολύμνια), 168


Η Κέρκυρα, παρόλο που ήταν μια υπολογίσιμη δύναμη τον 5ο αι. π. Χ. δεν επιθυμούσε να συγκρουστεί με τις δύο υπερδυνάμεις του ελληνικού κόσμου, την Αθήνα και την Σπάρτη. Η αντιμετώπιση του οστρακισμένου μεγάλου Αθηναίου πολιτικού Θεμιστοκλή είναι ενδεικτική της πολιτικής που εφάρμοζε.


«Οι Σπαρτιάτες έστειλαν στην Αθήνα πρέσβεις και κατηγορούσαν το Θεμιστοκλή ότι ήταν και αυτός μπλεγμένος στην υπόθεση του μηδισμού του Παυσανία με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν από τις έρευνές τους και προέβαλαν την αξίωση να τιμωρηθεί και ο Θεμιστοκλής με τον ίδιο τρόπο (δηλαδή να θανατωθεί). Ο Θεμιστοκλής έτυχε εκείνο τον καιρό να είναι εξοστρακισμένος και να ζει στο Άργος ταξιδεύοντας σε διάφορες πόλεις της Πελοποννήσου. Οι Αθηναίοι έστειλαν μαζί με τους Σπαρτιάτες που ήταν πρόθυμοι να τον κυνηγήσουν, ανθρώπους με την εντολή να τον συλλάβουν όπου τον πετύχουν και να τον οδηγήσουν στην Αθήνα. Ο Θεμιστοκλής το πληροφορήθηκε έγκαιρα και φεύγει από την Πελοπόννησο και πηγαίνει στην Κέρκυρα, της οποίας ήταν ευεργέτης[3]. Οι Κερκυραίοι όμως με τον ισχυρισμό ότι φοβούνταν να τον κρατήσουν και να τον προστατεύσουν, γιατί αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να κάνουν εχθρούς τους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες τον μεταφέρουν στην απέναντι στεριά. Εκείνοι που είχαν πάρει εντολή να τον συλλάβουν, καθώς τον καταδίωκαν έχοντας πληροφορίες για το που πήγαινε κάθε φορά, ο Θεμιστοκλής σε μια δύσκολη στιγμή καταφεύγει στον Άδμητο, το βασιλιά των Μολοσσών που ήταν εχθρός του. Ο Άδμητος έτυχε να απουσιάζει εκείνη τη στιγμή και ο Θεμιστοκλής πρόσπεσε ικέτης στη βασίλισσα. Εκείνη τον συμβούλευσε να πάρει το παιδί τους στα χέρια τους και να καθίσει ικέτης στην εστία. Λίγο αργότερα γύρισε ο Άδμητος…. Όταν αργότερα έφτασαν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, παρόλο που επίμονα και με απειλές του ζήτησαν το Θεμιστοκλή , εκείνος δεν τους τον παρέδωσε αλλά επειδή ο Θεμιστοκλής ήθελε να πάει στο βασιλιά των Περσών, τον έστειλε δια ξηράς στην Πύδνα, που ανήκε στο βασίλειο του Αλεξάνδρου του Α, γιου του Αμύντα, βασιλιά των Μακεδόνων, και βρισκόταν στο Αιγαίο πέλαγος»
Θουκυδίδης, Ι, 135-136

[1] Την ηροδότεια περιγραφή ακολουθεί και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 11.15 κ.ε.
[2] Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη Α, 37-43, οι Κορίνθιοι δεν κατέκριναν τους Κερκυραίους για τον εγωισμό και το ρόλο τους στη διάρκεια των Περσικών πολέμων. Όμως η δυσαρέσκεια και η υποψία των υπόλοιπων Ελλήνων ήταν γεγονός. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη Α, 32, μαθαίνουμε ότι οι Κερκυραίοι πρέσβεις παραδέχτηκαν ότι η παραδοσιακή πολιτική της απομόνωσης που ακολουθούσαν (splendid isolation : W. How-J. Wells, A Commentary on Herodotus, Oxford, 1912, τ. ΙΙ, σελ. 202-203) ήταν μια αποτυχία. Είναι πιθανόν όμως ότι η Κέρκυρα δεν επιθυμούσε να στείλει το ναυτικό της εναντίον των Περσών, τη στιγμή μάλιστα που η ίδια το χρειαζόταν για τη δική της άμυνα εναντίον των Καρχηδονίων.
[3] Ο αρχαίος Σχολιαστής αναφέρει ότι ο Θεμιστοκλής απέτρεψε την τιμωρία των Κερκυραίων για τη στάση που κράτησαν στους Μηδικούς πολέμους. Αντίθετα ο Πλούταρχος (Θεμιστοκλής, ΚΔ, 1) αναφέρει ότι ο Θεμιστοκλής ως κριτής σε μια διένεξη Κέρκυρας-Κορίνθου έλυσε το ζήτημα ευνοϊκά προς την Κέρκυρα. Για το πλαίσιο της ιστορικής αφήγησης σχετικά με τον Παυσανία και Θεμιστοκλή βλ. S. Hornblower, A Commentary on Thucydides, Oxford 1991, Ι, σελ. 125 κ. Ε.

Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Κέρκυρα το 19ο αι.

Κυρίες και κύριοι
Θα σας παρουσιάσω στοιχεία για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Κέρκυρα στα τέλη του 19ου αι. , προσθέτω για να μη δημιουργούνται μεγάλες προσδοκίες, σύμφωνα με την έκθεση της επιθεώρησης των δημοτικών σχολείων της Κέρκυρας που συνέταξε ο γενικός επιθεωρητής Χαρίσιος Παπαμάρκος τις 22 Αυγούστου του 1883.
Οφείλω εξαρχής να δηλώσω ότι δεν είμαι ιστορικός της εκπαίδευσης αλλά κλασικός φιλόλογος. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω το φίλο Δημήτρη Παπαδόπουλο από τη Θεσσαλονίκη, ο οποίος μου έστειλε φωτοτυπία της έκθεσης από το αρχείο του μεταπτυχιακού του και μπόρεσα να τη διαβάσω.
Καταρχάς λίγα λόγια για το συντάκτη της έκθεσης: Ο Χαρίσιος Παπαμάρκος γεννήθηκε στο Βελβεντό Κοζάνης το 1844 και πέθανε το 1906. Σπούδασε στην Αθήνα και στη συνέχεια στη Γερμανία. Υπήρξε συγγραφέας και παιδαγωγός και κατέλαβε πολλές και σημαντικές θέσεις στην εκπαιδευτική ιεραρχία της εποχής. Είναι τέλος αυτός που εισηγήθηκε την εφαρμογή του συστήματος της διαίρεσης της εκπαίδευσης σε δύο εξαετείς κύκλους, που αργότερα υιοθέτησε η μεταρρύθμιση του 1929.
Η έκθεση για τα δημοτικά σχολεία της Κέρκυρας συντάσσεται πριν από 125 χρόνια, το 1883, είκοσι περίπου χρόνια μετά την ένωση της Επτανήσου με το ελληνικό κράτος, κατά εποχή της πρωθυπουργίας του Χ. Τρικούπη (1882-1885) και κατά τη φάση της ανόδου της αστικής τάξης στην Ελλάδα (1875-1909). Ο σημερινός αναγνώστης-ακροατής της έκθεσης πρέπει να έχει υπόψη του τα εξής: α. Η αναφορά γίνεται στην Κέρκυρα του 19ου αι., σε αγροτικές περιοχές, χωρίς ηλεκτρικό, υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο β. Τα σχολικά βιβλία αγοράζονται από τους μαθητές και γ. οι δάσκαλοι δεν είναι μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι.
Το 1883 το Υπουργείο Παιδείας ορίζει γενικούς επιθεωρητές με εντολή να καταγράψουν την κατάσταση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του τότε κράτους. Ο Νικόλαος Πολίτης, ο θεμελιωτής της Λαογραφίας είναι ένας από αυτούς. Ο Χαρίσιος Παπαμάρκος είναι αυτός που επιθεωρεί τα δημοτικά σχολεία της Κέρκυρας. Η πυκνοτυπωμένη σε 41 σελίδες έκθεση είναι προϊόν επιθεώρησης 30 δημοτικών σχολείων του νησιού που κράτησε δώδεκα μέρες από το Βορρά (επαρχία Ὄρους) ως τον Άγιο Ματθαίο και τη Μεσογγή (επαρχία Μέσης), καλύπτει δηλαδή σχεδόν τα 2\3 του νησιού.
Ο Παπαμάρκος καταγράφει συστηματικά όλα τα δημοτικά σχολεία κάθε δήμου, τον ακριβή αριθμό των οικογενειών κάθε χωριού και τον αριθμό των μαθητών που φοιτούν επισημαίνοντας και τις ελλιπείς ληξιαρχικές καταγραφές του πληθυσμού από τους εφημέριους των χωριών. Ο επιθεωρητής περιγράφει και αξιολογεί όλους τους συντελεστές της εκπαίδευσης: διδακτήρια, μαθητές, γνωστικά αντικείμενα και μέθοδο διδασκαλίας, δασκάλους κατά κύριο λόγο αλλά και γονείς, πολιτικούς άρχοντες και κεντρική κρατική διοίκηση.

Διδακτήρια

«παρά την γοητευτικώς λαμπράν φύσιν της ελληνικής γης υπάρχουσι διδακτήρια ρυπαρά, ετοιμόρροπα, δυσώδη και οχληρών ζωυφίων κατάμεστα» με αυτό το λυρικό και ρεαλιστικό τρόπο δίνει τη γενική εικόνα της περιγραφής των σχολικών κτιρίων. Τα διδακτήρια συνολικά χαρακτηρίζονται άθλια. Επισημαίνεται ότι η έλλειψη κτιρίου συνεπάγεται τη μεταφορά του σχολείου στην εκκλησία ( Καρουσάδες), υπάρχουν ακόμη κτίρια χωρίς στέγη που βρίσκονται στο προαύλιο εκκλησίας. Και μαθητές που διδάσκονται κατάχαμα συνάντησε : «κατά γης εξηπλωμένους ρυπαρωτάτους μαθητάς» στο δημοτικό της Άφρας. Αναφέρεται για παράδειγμα η αμέλεια του Δημάρχου να πληρώσει το ενοίκιο για το κτίσμα και τα μαθήματα διακόπτονται (Δημοτικό Σπαρτίλα) και συνεχίζει για το ίδιο σχολείο: «η δε εν συνεχεία ευρεθείσα οικία δια διδακτήριον είναι κακίστη, αριστερά δε του διδακτηρίου διαμένουσιν χοίροι». Σε άλλο σημείο της έκθεσης όμως εξαίρεται η συμμετοχή των χωρικών να επωμισθούν τα έξοδα για τον εξοπλισμό του σχολείου (δημοτικό Πετάλειας). Αξιολογώντας ο Παπαμάρκος την ελεεινή κατάσταση των διδακτηρίων πολύ συχνά τη συγκρίνει, με ρατσιστική διάθεση, με τις άθλιες συνθήκες που επικρατούν «ἐν ταις ρυπαρωτάταις ισραηλιτικαίς συνοικίαις της Θεσσαλονίκης» .

Φοίτηση μαθητών-μαθητές

Παρά την εξαγγελμένη από τις κυβερνήσεις της εποχής καθολική φοίτηση στο δημοτικό τα κορίτσια απουσιάζουν παντελώς από το σχολείο: «το μεν θήλυ φύλον ουδαμού ουδαμώς της υπαίθρου χώρας διδάσκεται και παιδεύεται» και από τα αγόρια μόνο το 1\10 φοιτά και μάλιστα «ατάκτως και ελλιπέστατα». Συμπτωματικά και περιστασιακά με βάση πληροφορίες που παίρνει από τους χωρικούς περιγράφει και εξηγεί την παρατεταμένη απουσία των μαθητών από το σχολείο: έτσι μας πληροφορεί ότι στον Άγιο Ματθαίο «κατά τον καιρόν της συγκομιδής της ελαίας μένουσιν εν τω σχολείω μόνον οι ασθενικοί και σμικρότατοι» .
Επισημαίνει επίσης εχθρότητες μεταξύ γειτονικών τοπικών κοινωνιών που έχουν ως αποτέλεσμα μαθητές π. χ. από Βουνιατάδες και Άνω Παυλιάνα να κακοποιούνται στον Αγ. Ματθαίο και να αναγκάζονται να διακόπτουν τη φοίτηση. Υπογραμμίζεται όμως η επίπονη μετακίνηση μαθητών από διάφορα χωριά στο χωριό που βρίσκεται το σχολείο, αναφέροντας το παράδειγμα του δημοτικού των Αγίων Δούλων στο οποίο φτάνουν οι μαθητές πεζοπορώντας 1\2 ώρα από Ξαθάτες και 1 ώρα από Κληματιά.
Τέλος με τη φράση «ρυπαροί εν τοις πλείστοις σχολείοις της υπαίθρου, αγροικότατοι, σφόδρα ανάγωγοι, αηδέστατα όζοντες» συνοψίζει την περιγραφή της πλεοψηφίας των μαθητών της υπαίθρου, η οποία αντανακλά την κοινωνική και την οικονομική τους κατάστασή αλλά και την αγωγή τους.

Γνωστικά αντικείμενα-διδακτικά βιβλία

Τα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκονται στα δημοτικά σχολεία είναι: ανάγνωση, γραφή, αρίθμηση, ελάχιστα θρησκευτικά και ψήγματα γεωγραφίας. Επισημαίνει ότι τα διδακτικά σκεύη και όργανα είναι ελλιπέστατα: συνήθως υπάρχει ένας μαυροπίνακας και η γεωγραφία διδάσκεται, όπου και όταν διδάσκεται, χωρίς άτλαντες. Ως προς τη διδακτική μέθοδο υπογραμμίζει ότι κυριαρχεί η αποστήθιση, την οποία θεωρεί το κατώτατο είδος μάθησης. Όσον αφορά τέλος τις παιδαγωγικές μεθόδους γράφει: «διδακτικοί τρόποι αψυχολόγητοι και παιδευτικοί τρόποι όχι πάντοτε οι ανθρωπικότεροι».
Αξίζει να σημειωθούν οι παρατηρήσεις του σχετικά με τα διδακτικά βιβλία των μαθητών. Ο επιθεωρητής επισημαίνει ότι διάφοροι άσχετοι με τη διδακτική και την παιδαγωγική συγγραφείς συντάσσουν ανελλήνιστα βιβλία «εις τα οποία οι μαθηταί αναγιγνώσκουσι μάταια και ανωφελή πράγματα», πιέζουν το Υπουργείο να τα εγκρίνει, το Υπουργείο τα εγκρίνει και, αφού οι μαθητές τα αγοράσουν, μετά από ένα χρόνο αλλάζουν: «μετά τινα χρόνον αγοράζουσιν άλλα και ούτω καθ’εξής μέχρις ότου οι γονείς δυσανασχετούντες επί ταις πυκναίς αλλαγαίς των διδακτικών βιβλίων και αδυνατούντες να πληρώνωσι δεν αγοράζουσι πλέον»: το αποτέλεσμα είναι σε κάθε τάξη να υπάρχουν τόσα διδακτικά βιβλία όσα και οι μαθητές.

Δάσκαλοι

Όλοι οι συντελεστές της εκπαίδευσης είναι «σαθροί», τονίζει ο επιθεωρητής, ο λιγότερο όμως σαθρός είναι οι δάσκαλοι. Παρά την ελλιπή κατάρτισή τους, μερικούς τους θεωρεί ικανούς να διδάξουν ακόμη και στα γερμανικά σχολεία, κάποιοι βέβαια πιστεύει ότι πρέπει να απομακρυνθούν από την εκπαίδευση «αυθωρεί να παυθώσιν οι τέλεον άχρηστοι».
Η κοινωνική και οικονομική θέση του δασκάλου περιγράφεται ως εξής: Ο δάσκαλος της υπαίθρου κάθε δύο μήνες πηγαίνει στην πόλη συνήθως πεζοπορώντας για να εισπράξει το μισθό του (κλείνει το σχολείο, ξοδεύεται ο ίδιος για την παραμονή του στην πόλη). «αλλά το σκληρότατον πάντων, συπληρώνει ο επιθεωρητής είναι: ο διδάσκαλος πορεύεται εις το ταμείον και ουχί σπανίως ο ταμίας του λέγει: το ταμείον δεν έχει χρήματα από το τελωνείον, έλα μεθαύριον. Μεθαύριον ο τάλας πορεύεται εις το ταμείον και ο κλητήρ συνηθέστατα λέγει αυτώ: σήμερον είναι ταχυδρομείον και δεν πληρώνει ο ταμίας, έλα αύριον». Επιπλέον εξαρτάται η θέση και το μέλλον του δασκάλου από το βουλευτή, το δήμαρχο, και τον τοκογλύφο, στον οποίο καταφεύγει συχνά λόγω οικονομικής δυσπραγίας. Συνέπεια των παραπάνω είναι η κολακεία των κάθε λογής αρχόντων.
Αξίζει να σημειωθεί επίσης ο τύπος του ιερέα–δασκάλου σε επτά δημοτικά από τα τριάντα που επιθεώρησε. Ο Παπαμάρκος αποδίδει τη διπλή θέση, όπως και άλλες π.χ. δάσκαλος-συμβολαιογράφος (δημοτικό Επίσκεψης) στις πενιχρές αποδοχές των δασκάλων. Το ζήτημα αυτό σχολιάζει ως εξής: «η πλην του διδασκαλικού και άλλων επαγγελμάτων θεραπεία ( συμβολαιογράφοι και διδάσκαλοι-εφημέριοι και διδάσκαλοι-δημογραμματείς και διδάσκαλοι-μικρέμποροι) και τα παρόμοια βιοποριστικά επιτηδεύματα θα αρθώσιν μόνον, όταν οι διδάσκαλοι δυνηθώσιν εκ του μισθού αυτών να αποζώσιν και η επ’αυτούς εποπτεία είναι συντονοτέρα της νυν» .

Κοινωνιολογικές παρατηρήσεις

Μιλώντας για την Επαρχία του Όρους και την Κασσιώπη ειδικότερα επισημαίνει στοιχεία κοινωνικής παθογένειας στην περιοχή χωρίς ιδιαίτερη εμβάθυνση, πράγμα πιθανόν δύσκολο για μια έκθεση: «λαθρεμπόρια, ζωοκλοπαί και παντός είδους κακουργίαι εν αφθονία καθ’εκάστην εκεί συμβαίνουσι επανειλημμένως δε παραπονεθέντες οι κάτοικοι εις τας οικείας αρχάς ουδέν επέτυχον» εξαιτίας της επικοινωνίας με την απέναντι Αλβανία και την ανεξέλεγκτη μετάβαση εγκληματικών στοιχείων-Τουρκαλβανών στην περιοχή.
Μέτρα -προτάσεις
Στο τέλος της έκθεσης προτείνονται από τον Παπαμάρκο μέτρα για την βελτίωση της δημοτικής εκπαίδευσης, τα οποία μπορούν να θεωρηθούν σημαντικά και αξιόλογα για την εποχή και το πλαίσιο της σκέψης του.
α. Να βελτιωθεί η θέση του δασκάλου, ο οποίος βρίσκεται στην κατώτερη κοινωνική και οικονομική βαθμίδα. Αύξηση του μισθού του και επιμόρφωση (κάθε χρόνο και για πέντε χρόνια να φοιτούν οι δάσκαλοι για τρεις βδομάδες, ακόμη και στη διάρκεια του σχολικού έτους, εις τα ελληνικά διδασκαλεία και πρότυπα σχολεία), ίδρυση βιβλιοθηκών για τις μορφωτικές του ανάγκες. Πρότασή του όμως σημαντική είναι να θεσπιστεί «γενική εκπαιδευτική αρχή άθικτος υπό της πολιτικής και απαρασάλευτος υπό των συχνοτάτων αυτής περιδινήσεων και μεταβολών» στο Υπουργείο η οποία να ελέγχει και να εποπτεύει τους δασκάλους.
β. Η κυβέρνηση επιβάλλεται να κατασκευάσει διδακτήρια, γιατί οι δήμοι δεν μπορούν να φέρουν εις πέρας αυτό το έργο. Για την κατασκευή και προμήθεια διδακτικών οργάνων προτείνει τα εξής: «τα πλείστα των διδακτικών οργάνων θρανία, έδραι, τράπεζαι, βιβλιοθήκαι, οργανοθήκαι, αριθμητήρια, γεωγραφικοί χάρται, στερεομετρικά σώματα δύνανται να γίνωσιν εν Ελλάδι τα μεν υπό των μηχανικών και των μαθητών των ορφανοτροφείων τα δε λοιπά υπό διαφόρων τεχνιτών υπό της κυβερνήσεως μεμισθωμένων»
γ. Με αφορμή την ανύπαρκτη φοίτηση των κοριτσιών στο σχολείο προτείνει τη συμφοίτησή τους στο δημοτικό ως τα 10 σε μικτά δημοτικά τονίζοντας ταυτόχρονα και τις κοινωνικές προκαταλήψεις που κυριαρχούν στην ελληνική ύπαιθρο και τη δυσκολία που υπάρχει να αντιμετωπιστούν.
Όσον αφορά την ελλιπή φοίτηση των αγοριών, εκτός από κάποιους κοινωνικούς λόγους που αναφέραμε πριν, κάνει τις εξής παρατηρήσεις: σύμφωνα με το νόμο ο δάσκαλος οφείλει να καταγγείλει στο Δήμαρχο τους γονείς του μαθητή που απουσιάζει και ο Δήμαρχος να τιμωρεί τον πατέρα που παραμελεί τα καθήκοντα προς το παιδί του. Όμως προσθέτει ο Επιθεωρητής «εάν και μόνον άπαξ επιχειρήσει τούτο ο διδάσκαλος, τότε αμέσως εκδιώκεται εκ της κώμης, διότι ο Δήμαρχος έχων ανάγκην την ψήφον του καθ’ εκάστου πολίτου φροντίζει να τα έχει, ως λέγεται με όλους καλά».
Προσθέτει τέλος με ελπίδα πως «ουδείς πατήρ είναι φυσικόν να αποφασίση να στερηθή της προσωπικής εργασίας του τέκνου του από το 6ον μέχρι το 17ο έτος της ηλικίας του. Όταν όμως τα σχολεία είναι ου μόνον τερπνά διαμονητήρια των μαθητών, αλλά και αληθή εργαστήρια επιμελώς και τεχνηέντως λαξεύοντα τον ανθρωπισμόν των εις αυτά φοιτώντων, τότε και οι γονείς προθυμότερον θα εξαποστέλλωσι τα τέκνα αυτών και οι παίδες ευχαριστότερον θα φοιτώσιν είς αυτά.»
Τελειώνω την παρουσίαση της έκθεσης με την πρόταση του Παπαμάρκου για τη δωρεάν παροχή βιβλίων στους μαθητές η οποία φωτίζει το εύρος της προοπτικής της σκέψης του. Ο Παπαμάρκος λοιπόν προτείνει τη δωρεάν παροχή βιβλίων «τοις απορωτάτοις των μαθητών της Ελλάδος οίτινες δεν είναι ολίγοι». Αυτό θα διαρκέσει για λίγα χρόνια, τονίζει στη συνέχεια, ώστε να εθισθούν «οι φιλόνομοι Έλληνες και εις τας δαπάνας ταύτας» όπως συνήθισαν και τη φορολογία και τη γενική στράτευση.

Σας ευχαριστώ πολύ
Κέρκυρα 4-10-2008

Δ. Κ. Σ.

Δημοτικό Θέατρο, εκδήλωση της ΕΛΜΕ