Περί πρoνοίας των δεσμωτηρίων και άλλων θεσπεσίων

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της έγκυρης επιστημονικής ενημέρωσης, επί του προκειμένου στο χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών:   Διάλογοι με την Αρχαιότητα είναι η σειρά που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα :  εννιά μεστά και ευανάγνωστα  τομίδια. Εισαγωγές κατατοπιστικές, μεταφράσεις άρτιες των κειμένων χωρίς να υπάρχει δίπλα το αρχαίο κείμενο και   αρκετά επεξηγηματικά σχόλια.

Αναφέρονται όλα τα κείμενα σε μια μεταβατική εποχή, ένα ιστορικό κεφάλαιο στην ιστορία της Ευρώπης, όπου κυριαρχούν οι Εθνικοί και οι Χριστιανοί. Στη πολύπλοκη σχέση των δύο Κόσμων κυριαρχούν η σύγκρουση, η αντίθεση, ο πόλεμος αλλά και ο διάλογος της παλιάς θρησκείας που υποχωρεί  και της νέας που επικρατεί (και στις δύο περιπτώσεις όχι πάντοτε ήρεμα). Ο στίχος  Εν μέρει εθνικός, εν μέρει χριστιανίζων από τα καβαφικά  Επικίνδυνα  ρίχνει μια δέσμη φωτός στην πολυσύνθετη και αντιφατική αυτή εποχή. Παραθέτω τώρα  τους τίτλους των βιβλίων, οι οποίοι περιγράφουν αρκούντως το περιεχόμενο της σειράς:

-          Έγκλειστοι στις ρωμαϊκές φυλακές. Περιμένοντας τον καλό και τον κακό δικαστή

-          Μήτε άρρεν μήτε θήλυ. Ιστορίες ευνούχων στην αρχαιότητα.

-          Η ζωή μου όλη. Ιστορίες δούλων από την αρχαιότητα.

-          Πού εχάθηκε ο σοφός; Οι «θείοι» άνδρες και η θρησκευτική  πολεμική στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.

-          Οι  αρετές της περιαυτολογίας

-          Ένα αλλόκοτο θηρίο. Δάνεια και χρέη στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.

-          Πόρνες και πορνεία. Οι μαρτυρίες των πρώτων χριστιανών ασκητών.

-          Η Αυλή των θαυμάτων. Ευφάνταστες και παράδοξες ιστορίες από την ελληνική αρχαιότητα.

-          Άρτος και θεάματα. Βία και διασκέδαση στις ελληνορωμαϊκές πόλεις.

Επιλέγουμε να παρουσιάσουμε το πρώτο βιβλίο της σειράς, και μάλιστα την πρώτη από τις δύο επιστολές του ειδωλολάτρη ρητοροδιδάσκαλου Λιβάνιου  στον Αυτοκράτορα της Νέας Ρώμης Θεοδόσιο Α. Η  πρώτη έχει τίτλο Προς τον βασιλέα περί των δεσμωτών και η δεύτερη Προς Ελλέβιχον.

Τον Λιβάνιο (314-393), τον ξέρω παιδιόθεν: μαθαίναμε από το Δημοτικό ότι ήταν δάσκαλος των τριών ιεραρχών, του Βασιλείου του Μεγάλου, του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, την εποχή που σπούδαζαν στην Αθήνα. Έζησε και άκμασε τον 4^ο μεταχριστιανικό αιώνα και είχε φιλικές σχέσεις με το γνωστό μας ως «Εθνικοκτόνο» αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ , ο οποίος ανέβηκε στο Θρόνο των Καισάρων το 379 μ. Χ. , βασίλευσε μέχρι το θάνατό του το 395 και ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας ολόκληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με έδρα την Κωνσταντινούπολη.

 

Η προγραμματική αρχή στην οποία υφαίνεται η επιχειρηματολογία του

Λιβάνιου είναι η μη έγκαιρη απόδοση δικαιοσύνης που άλλωστε είναι και  η βασική αιτία της κακοδαιμονίας των φυλακών:   «πώς εξακριβώνεται η διάπραξη εγκλήματος; Με τη διεξαγωγή της δίκης. Η θανάτωση πριν από τη διεξαγωγή της δίκης αποτελεί κατάφωρη αδικία. Συντελείται αδικία ακόμη και στην περίπτωση που κάποιος, παρότι ένοχος, θανατωθεί προτού έρθουν πλήρως στο φως όλες οι αποδείξεις». Η γενικευμένη Προσωρινή Κράτηση (προφυλάκιση), όπως λέγεται σήμερα, μέχρι τη δίκη ήταν η συνήθης πρακτική και μάλιστα η προσωρινή μετατρεπόταν σε πολυετή, μέχρι να δεήσουν οι Αξιωματούχοι (οι δικαστές) να εκδικάσουν τις υποθέσεις. Η κατάσταση αυτή είναι η απαρχή μιας αλυσίδας προβλημάτων, που συχνά τη λύση τους αποτελεί ο αργός και βασανιστικός θάνατος των κρατουμένων. Προσθέτει βέβαια ο ρήτορας ότι δίκες για ασήμαντα θέματα διεξάγονταν συχνά, για σημαντικά όμως σπανιότατα.

Τέσσερα κεφαλαιώδη προβλήματα αναπτύσσει εκτενώς ο Λιβάνιος στον Αυτοκράτορα.  Το πρώτο βασικό πρόβλημα είναι η Έλλειψη Χώρου στις φυλακές (κυριολεκτικά στοιβάζονται οι  κρατούμενοι), το δεύτερο είναι  η Έλλειψη ικανοποιητικής Τροφής, ακολουθεί  η Επάρκεια των Βασανιστηρίων και τέλος η Υπερεπάρκεια του Χρηματισμού των Δεσμοφυλάκων. Μας ενημερώνει μάλιστα με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες ότι η εξασφάλιση τροφής των κρατουμένων όσο και η δωροδοκία των δεσμοφυλάκων τους εξωθεί τις γυναίκες, τις θυγατέρες και τις μητέρες τους να στραφούν, εάν μεν είναι ευειδείς στην πορνεία, εάν όμως είναι δυσειδείς στην επαιτεία. Και αυτές οι πικρές πληροφορίες φτάνουν στους κρατούμενους.

 Ο Λιβάνιος υπενθυμίζει στον Αυτοκράτορα ότι  «παρότι ο θάνατος είναι η πρέπουσα κατάληξη για τους ειδεχθείς εγκληματίες, για τους υπόλοιπους η φυλάκιση δεν θα πρέπει να είναι τόσο μακρόχρονια, ώστε να καταλήγει σε θάνατο», αναφέροντας βέβαια ότι σημαντική συνισταμένη είναι και οι κοινωνικά αδύναμοι και οικονομικά ασθενείς υπήκοοι της Αυτοκρατορίας όσον αφορά την απόδοση της δικαιοσύνης προσθέτοντας : «…σου παραδίδουν (ενν. οι Συγκλητικοί και οι Βουλευτές) κολακευτικούς λόγους τη στιγμή που στρέφονται ενάντια στους μεροκαματιάρηδες».

Παραθέτω τέλος την τελευταία αποστροφή του Λιβάνιου στον Αυτοκράτορα: «Βασιλιά, επίτρεψε να διαφανεί για άλλη μια φορά η φιλανθρωπία σου. Γνωρίζω ότι έχεις εκδώσει νόμο σχετικό με το επιτρεπτό χρονικό διάστημα εγκλεισμού, σε όφελος των κρατουμένων. Γνωρίζω όμως ταυτόχρονα ότι το νόμο αυτόν το παραβλέπουν, λες και δεν υπάρχει. Η απουσία δικαστών διατεθειμένων να εφαρμόσουν το νόμο τον καθιστά γράμμα κενό και δεν επιτρέπει στα θύματα αδικίας να προστατευτούν μέσω του νόμου από όσους τους αδικούν. Όταν εσύ Μεγαλειότατε, εκδίδεις τη σωστή νομοθεσία και οι αξιωματούχοι σκόπιμα την αγνοούν και αντί για τη δική σου θέληση επικρατεί η δική τους, Οφείλεις να είσαι ενήμερος και Οφείλεις να δράσεις..»

 

 Ο περίπατος των φυλακισμένων 1890  Βαν Γκογκ

 

 

 

Εσπερινός

Τετάρτη 21/09, την ώρα που βασίλευε ο ήλιος, δίπλα στον πέτρινο μαντρότοιχο  της Φυλακής.

Αλλόκοτο σκηνικό: Το πιάνο πάνω στο χώμα, δίπλα το κοντραμπάσο, το ακορντεόν και το κλαρίνο. Εθελοντές μουσικοί.  Και ξαφνικά η φωνή της αειθαλούς Μαρίας Φαραντούρη με τη μουσική του Θεοδωράκη διέσχισαν  τον αέρα, το σκληρό πέτρινο τοίχο και έφτασαν στον εντός της φυλακής χώρο: Αχ, θάλασσά μου, (η αρχή από το τραγούδι «ο ναυαγός») και συνάντησαν τους έγκλειστους αφηγητές: Οι ανθρώπινες φωνές τεσσάρων εγκλείστων ακούγονται : ο καθένας ιστορούσε σύντομα τη χαμένη, τη διαλυμένη του ζωή: από τον τρόμο του πολέμου στην αγωνία του θαλασσοπνιγμένου  και την απόγνωση και τον καημό του ναυαγού.

Καμιά τριανταριά γυναίκες και άντρες, φίλες και φίλοι, στο λοφίσκο σιωπηλά ακούν και προσπαθούν να δουν (;) . Μετά σκοτάδι απλώνεται έξω και μέσα στη φυλακή.

Δοξολογία στην Ανθρωπιά

 

Άλλη μια δράση του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας των Φυλακών.

Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην κυρία Φαραντούρη για την ανιδιοτελή προσφορά της, όπως και των μουσικών  που συνόδευσαν. Κυρίως όμως Ευχαριστώ στη Διευθύντρια κυρία Σταύρου για την συγκινητική κατανόησή της.

 

Έγκλημα στην Αρχαία Αγορά

βιβλιοπαρουσίαση

Ο Νικόστρατος, ένας πλούσιος  νεαρός Αθηναίος, βρίσκεται μαχαιρωμένος μέσα στο εργαστήριο του αργυροχρυσοχόου Παμμένη, με τη γυναίκα  του οποίου είχε ερωτικές σχέσεις στο παρελθόν. Ο εξάδελφός του ο Αριστοκλής τυχαία βρίσκει το πτώμα και ως αρχαίος Ηρακλής Πουαρώ αναλαμβάνει τη εξιχνίαση του φόνου.

Έτσι ξεκινά το αστυνομικό μυθιστόρημα με τίτλο Έγκλημα στην Αρχαία Αγορά, το οποίο δημοσίευσε η διάσημη Γαλλίδα ιστορικός  Claude Mosse  το 1995 (στα ελληνικά στις εκδόσεις Θεμέλιο,  Αθήνα 1997).

Η πορεία της ανακάλυψης του δολοφόνου δίνει την ευκαιρία στην συγγραφέα να ξετυλίξει αριστοτεχνικά την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωής της Αθήνας του 4^ου αι., την εποχή δηλαδή που μεσουρανούσε στην Ελλάδα το αστέρι του Φιλίππου του 2^ου και η Αθήνα όχι πολύ ισχυρή πια και πολύ ανήσυχη παρακολουθεί την πορεία του και της επιπτώσεις της  .

  Σε πρώτο πλάνο οι Αθηναίοι πολιτικοί:   Εύβουλος,  Δημοσθένης: κάτι σαν Μητσοτάκη και Τσίπρα,  και οι καθημερινές πολιτικές διαμάχες. Η Εκκλησία του Δήμου,δηλαδή η συνέλευση των ενήλικων αρρένων αθηναίων:  οι γυναίκες μόνο στην τέχνη: Εκκλησιάζουσσες του Αριστοφάνη.  το Δικαστήριο της Ηλιαίας και η αποζημίωση των πολιτών.

 Οι θρησκευτικές γιορτές της πόλης, εδώ υπήρχε χώρος για τις γυναίκες εκτός από τα νεκροταφεία και τις νεκρικές τελετές.  Και κάτι σημαντικό:  μαθαίνουμε για τους Τραπεζίτες όπως ο Φορμίων, ο Πασίων  και άλλους, για συναλλαγές νόμιμες και παράνομες, δάνεια και υποθήκες ακινήτων. Κι ακόμη για Παράνομες υιοθεσίες και επίσης παράνομες κληρονομιές.

Έχει όμως ξεχωριστό ενδιαφέρον η Η καθημερινή ζωή σε ένα εργαστήριο αργυροχρυσοχοΐας με τους τεχνίτες και τους δούλους: μπαίνουμε στο εργαστήριο (μαρμαρογλυφεῖον λεγόταν στα αρχαία ελληνικά) του μεγάλου Γλύπτη Πραξιτέλη (τον Ερμή του Πραξιτέλη τον Ξέρουμε όλοι). Μαθαίνουμε επίσης ότι η Μελίτη, δυτικά της Ακρόπολης, ήταν μια ξεχωριστή συνοικία:  ήταν η σύγχρονη Εκάλη της αρχαίας Αθήνας:   εκεί ζούσαν σε πολυτελείς κατοικίες οι Αθηναίοι πλούσιοι,.

Ο Ντετέκτιβ κατεβαίνει στον Πειραιά, το μεγάλο λιμάνι της Αθήνας και ανταμώνει τον κόσμο των ναυτικών και του θαλάσσιου εμπορίου:  τα συμβόλαια, οι αμοιβές, οι απάτες τους, καραβοκύρηδες, έμποροι και μεσάζοντες. Ακούει αφηγήσεις των κοσμογυρισμένων ταξιδιωτών για την  Αίγυπτο , τη Μασσαλία και άλλες περιοχές της Μεσογείου.

Από τότε όμως ο κόσμος του λιμανιού ήταν στενά συνδεμένος με τον έρωτα τον αγοραίο, όπως το λέμε ευπρεπώς: Πληρωμένο σεξ για ευπόρους και καλή παρέα . αλλά και οι πιο ταπεινοί δεν αποκλείονταν από τον κόσμο των απολαύσεων: με λίγα λεφτά στα βρόμικα και ανήλιαγα στενά υποβαθμισμένων συνοικιών του Πειραιά έσμιγε κάποιος με ανώνυμες πόρνες.

Η οικονομική δύναμη παντού δείχνει τη δύναμή της: Επίσκεψη στον μεγάλο οίκο ανοχής της διαβόητης εταίρας Φρύνης στον Πειραιά: εκεί  διάσημες εταίρες παρελαύνουν και μαθαίνουμε την ιστορία τους: ἡ Ἁβρότονον, η Φρύνη, η Νέαιρα κι η Θεοδότη, εγγονή της Θεοδότης:  αυτή η Θεοδότη πέρασε στο θρύλο: είχε το προνόμιο να συζητάει με το γνωστό μας φιλόσοφο το  Σωκράτη .

Τέλος από τον Πειραιά μετακινείται στο θρυλικό Λαύριο, στα μεταλλεία αργύρου: εικόνες από την σκληρή και απάνθρωπη ζωή των δούλων.

Τελικά το βιβλίο έχει ενδιαφέρον όχι μόνο για τις φοιτήτριες, τους φοιτητές,  τους Εκπαιδευτικούς αλλά και για όποιαν ή όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει έγκυρα , ευχάριστα και χωρίς να πλήξει  την Αθήνα του 4^ου αι. π. Χ.

 

 

Περήφανα γηρατειά     

 

Η φράση  ἐπὶ γήραος οὐδῷ  (οὐδός ὁ = το κατώφλι ) απαντάται στον Όμηρο (στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια ), σημαίνει στο κατώφλι των γηρατειών και δηλώνει είτε  το πέρασμα στην «αιωνιότητα», στο θάνατο είτε την είσοδο στη γεροντική ηλικία, στα γηρατειά. Οδηγημένοι από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης επιλέγουμε για τις ανάγκες του θέματος τη δεύτερη σημασία της λέξης, δηλαδή την είσοδο στα γηρατειά, στη διαβόητη Τρίτη ηλικία.

Στην αρχαία Ελλάδα είχαν περί πολλού την Τρίτη ηλικία. Μάλιστα εθεωρείτο συνώνυμη της συσσωρευμένης σοφίας και πείρας της ζωής και αποτυπώθηκε στη πασίγνωστη φράση που ο Κρέων στην Αντιγόνη του Σοφοκλή απευθύνει στον κορυφαίο του Χορού: μην αποδειχτεί, είπε,  ότι είσαι γέρων καὶ ἄνους ἅμα.

Παρόλα αυτά δεν έλειπαν και οι ’σωφρονέστερες’ φωνές που έλεγαν ότι οι της τρίτης ηλικίας ζουν εις βάρος των άλλων, καλή ώρα και σήμερα μεταξύ αστείου και σοβαρού οι νεότεροι και εργαζόμενοι απευθύνονται με μεγαλόψυχη γενναιοδωρία στους συνταξιούχους: δουλεύουμε, για να ζείτε εσείς. Άλλη εξάλλου  γεμάτη ανθρωπιά και τρυφερότητα έκφραση για θανόντα ή θανούσα υπέρ τα ενενήκοντα: «μα έχει φάει και το κράτος ολόκληρο» (παίρνοντας σύνταξη). Διάχυτη υποθέτω είναι και η ανησυχία του ΣΕΒ επί του προκειμένου. Φυσικά και η κυρία Μιράντα Ξαφά είναι έμπλεως αγωνίας για το μέλλον της οικονομίας και του έθνους μας βεβαίως. Αυτή τη δυσφορία για τα γηρατειά αντιμετώπισαν ορισμένες περιοχές του Αρχαίου Ελληνικού κόσμου με ένα παράδοξο τρόπο.

Στο μικρό λοιπόν  νησί που ονομαζόταν Κέα, τη σημερινή Τζια,  οι άνθρωποι μεγάλης ηλικίας βρέθηκαν πολύ προχώ, ως η νεολαία λέγει. Είναι απαραίτητο όμως στο σημείο αυτό  να  διακρίνουμε το νησίδιο  αυτό από την Κω, την πατρίδα του Ιπποκράτη, της οποία οι κάτοικοι ελέγοντο Κώοι  (Κῷος) και όχι κότες ), ενώ οι κάτοικοι της Κέας ονομάζονταν Κείοι. 

            Η Κέα (Τζιά), για να επανέλθουμε, στάθηκε αφορμή για τη δημιουργία της  φράσης  Κεῖον νόμιμον. Μια συνήθεια που είχε καθιερωθεί με το πέρασμα του χρόνου για κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους, μια νόμιμη ευθανασία, προς όφελος της κοινότητας. Βέβαια η λέξη εὐθανασία  όχι με τη σημερινή σημασία του υποβοηθούμενου θανάτου αλλά με τη σημασία ενός εθελοντικού γρήγορου και ανώδυνου θανάτου εμφανίζεται σε μια χαμένη κωμωδία με τίτλο Μύρμηξ του ποιητή Ποσείδιππου το 300 π. Χ. Ο Στράβων (ο ιστορικός και γεωγράφος από την Αμάσεια του Πόντου, που έζησε τα χρόνια του Αυγούστου)  εξιστορεί πως είχε θεσπιστεί  στην Κέα κάποτε νόμος, τον οποίο αναφέρει και ο κωμικός ποιητής Μένανδρος.   Η φιλοσοφία του νόμου, όπως λέμε σήμερα η φιλοσοφία του νομοσχεδίου  κατά τη συζήτηση στη Βουλή, ήταν η εξής : αυτός που δεν μπορεί να ζει καλά, δε ζει κακά. Καθώς φαίνεται, ο νόμος όριζε να πίνουν κώνειο όσοι περνούσαν το εξηκοστό έτος της ηλικίας, για να επαρκεί η τροφή και για τους άλλους. Κάποτε μάλιστα που τους πολιορκούσαν οι Αθηναίοι λέγεται ότι αποφάσισαν   να πεθάνουν οι γηραιότεροι ορίζοντας μάλιστα και την ηλικία των μελλόντων αποθανείν. Όμως  οι Αθηναίοι γύρισαν πίσω στην πατρίδα τους.

Με πιο όμορφα πάντως λόγια ο Αιλιανός, ένας Ρωμαίος σοφιστής του 2^ου αι. μ. Χ.,  στο έργο  του Ποικίλη ἱστορία  περιγράφει την ευφρόσυνη τελετουργία κατά την οποία πίνουν oι γηραιοί Κείοι το κώνειο.   Συνειδητοποιούν ότι είναι άχρηστοι να επιτελέσουν έργα ωφέλιμα στην πατρίδα τους, καθώς πια λόγω ηλικίας και τα λογικά τους είναι λίγο ταραγμένα (ὑποληροῦσι). Θα είχε βέβαια πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να ξέραμε περισσότερα για την κωμωδία του μεγάλου ποιητή της Νέας Κωμωδίας  του Μένανδρου (342-290 π. Χ.) που έχει  τίτλο : Κωνειαζόμεναι (κωνειάζομαι = πίνω κώνειο)   :  γυναίκες που πίνουν το κώνειο.  Δυστυχώς μόνο η φαντασία του καθενός μπορεί να αναπληρώσει τις πληροφορίες για το περιεχόμενο αυτής της κωμωδίας με κάποιο ενδοιασμό πάντοτε περί της πολιτικής ορθότητος.

Το κώνειον, ειρήσθω εν παρόδω, είναι το δηλητήριο που προκαλεί σταδιακή παράλυση από τα άκρα προς την κορυφή του σώματος και το οποίο ήπιε και ο γνωστός   φιλόσοφος Σωκράτης, όπως μαθαίνουμε από τον διάσημο μαθητή του επίσης φιλόσοφο τον Πλάτωνα. Επειδή αμφισβητήθηκε στα νεότερα χρόνια ο γαλήνιος και ήρεμος θάνατος από το κώνειο, αναφέρουμε   την άποψη του  μαθητή του Αριστοτέλη Θεόφραστου  (Περὶ φυτῶν ἱστορίας )για τη χρήση του κωνείου, που διευκρίνιζε την προπαρασκευή του σωτήριου εργαλείου ενός  ανώδυνου θανάτου: « …αφαιρούν ξεφλουδίζοντας το φλοιό, διότι αυτός είναι που προξενεί δυσκολία, επειδή είναι δύσπεπτος, ύστερα το κοπανίζουν σε γουδί κι αφού το κοσκινίσουν σε ψιλή κρησάρα, το ραντίζουν με νερό και το πίνουν, ώστε ο θάνατος να είναι γρήγορος κι εύκολος» .

          Δεν ξέρω  πόσους θιασώτες έχει σήμερα το Κείον νόμιμον, υποθέτω πως μόνον χαριτολογώντας  κάποιος θα το αναφέρει ως πρόταση. Βέβαια καθώς αυξάνει το προσδόκιμον ζωής και το όριο συνταξιοδότησης, η προβληματική του Κείου νομίμου παραμένει. Αυτό άλλωστε υπογράμμισε σε άλλο πλαίσιο το 2013 ο  υπέργηρος Κ. Μητσοτάκης, τότε στα 95 του, σε μια συνέντευξη είπε :  «το μεγάλο πρόβλημα της  ανθρωπότητος  είναι η Τρίτη ηλικία. Οι άνθρωποι της ηλικίας μου δεν πεθαίνουμε..». Ίσως τη λύση δώσει ενμέρει η παρούσα πανδημία: η πασίγνωστη  Βυζαντινολόγος κυρία Αρβελέρ πρόσφατα ανέφερε    ότι «οι πανδημίες είναι υποχρεωτικές για την ανανέωση των γενεών». Και οι δύο αυτές  δηλώσεις  δείχνουν ότι το ζήτημα αυτό είναι μείζονος οικονομικής και κοινωνικής διερεύνησης και επομένως  δεν είναι της παρούσης.

 

Δημήτρης Κ. Σκορδίλης  ,   Κέρκυρα 10-01-2021